دکتر علیرضا تجلیلی
مدیر کارگروه آموزش و پیشگیری انجمن پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی
جوانان و رفتارهای پرخطرمسائل و مشکلات ناشی از عدم توجه به بهداشت باروری و جنسی، میلیون‌ها جوان را در سرتاسر دنیا در معرض بیماریهای مختلف از جمله ابتلا به اچ‌آی‌وی قرار داده است. در غالب موارد این بیماری‌ها و عوارض، ناشی از رفتارهای نامناسبی است که این گروه بر می‌گزینند یا شاید وادار به برگزیدن آن می‌شوند.
آخرین آمار منتشر شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشان‌دهنده این‌است که 27.000 مورد مبتلا به اچ‌ای‌وی در کشور شناسایی شده‌اند. دو ویژگی در آخرین آمار منتشر شده از وزارت بهداشت وجود دارد که تا‌حدی تقویت‌کننده این فرضیه هستند که گروه نوجوانان و جوان ما نیازمند مراقبت و اقدامات ویژه‌ای هستند. اول این که براساس این آمار 46.6% از مبتلایان ثبت شده در زمان ابتلا در گروه سنی 34-25 قرار داشته‌اند و دوم این که در سال 1388، 17.6% از موارد ابتلا به دلیل برقراری رابطه جنسی صورت گرفته است که در مقایسه با آمار کلی که صرفاً 9.1% از مبتلایان را در این گروه قرار می‌دهد رقم قابل توجهی است. دو‌پیش فرض اگر به این آمار اضافه شود، نتایج را جدی‌تر می‌کند. اول این که مبتلایان که زمان ابتلایشان 34-25 گزارش شده است در سنین پائین‌تر مبتلا به ویروس شده باشند و دوم این‌که وقتی آمار انتقال از طریق جنسی افزایش پیدا می‌کند گروه جوانان و نوجوانان بیشتر در معرض قرار می‌گیرند که علت آن در ذیل توضیح داده شده است.
هر چند در دوره نوجوانی بلوغ اتفاق می‌افتد ولی این تمام ماجرا نیست. در این دوران است که افراد تصمیماتی بزرگ در مورد آینده زندگی خود می‌گیرند. در این دوران روند تفکر پیچیده شکل تکاملی به خود می‌گیرد و نوجوانان به ایده‌پردازی در مورد آینده خود اقدام می‌کنند و در مورد پایان یا ادامه تحصیل، ورود به بازار کار و زندگی خانوادگی آینده خود از جمله زندگی جنسی و اساساً پیوند خود با سایر افراد تصمیم می‌گیرند.
پیش از این که وارد تحلیل آسیب‌های خاص این دوران شویم ضرورت دارد برداشت خود را از برخی واژگان یکسان سازیم. براساس منابع صندوق ایدز سازمان ملل (UNAIDS)، به هنگام صحبت در مورد افراد در معرض بیشترین خطر اشاره به افرادی است که رفتارها در‌ایشان بروز کرده است، در حالی که در معرض آسیب‌بودن به موقعیت‌ها و شرایطی می‌پردازد که احتمال بروز رفتارهایی که فرد را در معرض بیشترین خطر قرار می‌دهد، بیشتر است. بسیاری از این شرایط ورای کنترل جوانان قرار دارند که از آنها به عنوان عوامل محیطی یاد می‌شود.
چه عواملی باعث می‌شود که جوانان بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر قرار بگیرند؟پیش از آن که بخواهیم به ضرورت برنامه‌ریزی ویژه جوانان و تأکید بر استفاده از مدل‌های ویژه جوانان بپردازیم، مناسب است بر نکات ذیل تاکید داشته باشیم که در روند برنامه‌ریزی برای سلامت جوانان نقش کلیدی می‌توانند داشته باشند:
· ثبات رفتاری در نزد جوانان کمتر از بزرگسالان است. استفاده از مواد مخدر و داروهای مختلف و نیز برقراری روابط جنسی در بسیاری از اوقات شکل آزمایشی و امتحانی دارد و حتی ناشی از کنجکاوی است و ممکن است در آینده ادامه پیدا کند یا متوقف شود. از این رو مداخله مؤثر و مفید در این برهه زمانی، نقشی کلیدی و تکرار نشدنی در اصلاح رفتارهای پرخطر دارد.
· جوانان حتی در صورت استفاده مستمر از مواد و یا حتی برقراری رابطه جنسی برای بهره مند‌شدن از منافع مالی، کمتر خود را به شکل یک معتاد و یا تن‌فروش تصور می‌کنند از این رو تمایل کمتری برای مراجعه به مراکز ذیربط برای بهره‌بردن از برنامه‌های حمایتی و حفاظتی دارند و این منجر به این می‌شود که کمتر تحت‌پوشش این برنامه‌ها قرار بگیرند. به بیان دیگر نقش همسانان و نیز فعالیتهای سیاری (outreach) بسیار ارزشمند است.
· جوانان با سهولت بیشتری در معرض استثمار، بهره‌کشی یا سوء‌رفتار قرار می‌گیرند. این مقوله به‌خصوص در مورد زنان جای تأمل دارد و نشان‌گر این است که روندهای آموزشی باید نگرش‌های مناسبی در مورد خانواده و جنسیت داشته باشند.
· جوانان تجربه بسیار کمتری در غلبه بر رفتارهای غیرقانونی یا اجبار به حاشیه رانده‌شدن دارند. به همین دلیل بیشتر در معرض فشار همسالان هستند.
· جوانان کمتر به دنبال دریافت خدمات حمایتی هستند و از طرف دیگر ارائه دهندگان خدمات هم تمایل کمتری دارند تا به این گروه خاص به ارائه خدمات بپردازند.
· جوانان معمولاً تمرکز کمتری بر برنامه‌های بلندمدت در زندگی خود دارند و به‌همین میزان دغدغه کمتری نسبت به عواقب رفتارها و انتخاب‌های خود در زندگی دارند.
یافته‌های فوق را می‌توان این‌گونه خلاصه کرد که در دوره نوجوانی و ابتدای دوره جوانی احتمال بروز رفتارهای پرخطر نسبتاً بالاست که متأسفانه تأثیرات بسیاری از این تصمیمات و رفتارها تبعاتی به بلندی زندگی آینده افراد دارد. از سوی دیگر جوانان به دلیل ویژگی‌های خاص خود تمایل کمتری به بهره‌مند شدن از خدمات مشاوره‌ای و حمایتی دارند در حالی که بیشتر هم تحت‌تأثیر همسانان خود قرار می‌گیرند.
راه حل: برنامه‌ریزی برای سلامت جوانانبا توجه به ویژگی‌های خاص این گروه سنی و نیز اهمیت ایشان در روند سلامت اجتماعی ضرورت دارد برنامه‌ریزی‌های ویژه‌ای برای سلامت گروه جوانان صورت گیرد. بدیهی است که گروه مخاطب این برنامه نمی‌تواند صرفاً دریافت‌کنندگان خدمات یا حتی ارائه‌کنندگان خدمات باشند چه‌این‌که نقش والدین، مربیان و سایر اعضای اجتماع به‌خوبی برجسته شده است و بدون مشارکت عمومی و تغییر نگرش در نگاه به جوانان و نوجوانان به‌عنوان یک گروه جدی و مهم امکان‌پذیر نخواهد بود. نکته دیگری که در هرگونه برنامه‌ریزی و تغییر نگرش باید در نظر داشت این‌است که اهمیت گروه نوجوانان و جوانان فقط به خطر نقش آینده آنها در اجتماع نیست. مهم این است که تمام برنامه‌ریزی‌ها در نظر داشته باشند که زندگی کنونی ایشان نیز در حال حاضر بسیار مهم است و صرفاً نمی‌توان براساس آنچه در آینده بدان دست خواهند یافت یا از آن بهره خواهند برد برنامه‌ریزی کرد. بلکه زمینه بهره‌مندی آنها از یک زندگی پویا و متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی باید حتماً لحاظ شود.
در حال حاضر الگوهایی در سطح دنیا وجود دارند که از آنها با عنوان خدمات دوستدار نوجوان/جوان Adolescent/Youth Friendly Services یاد می‌شود. هدف‌غایی این الگو این‌است که بدون تغییر چشمگیر مراکز کنونی، خدمات به شکلی به جوانان ارائه شود که مناسب، در دسترس، جذاب، قابل قبول، به‌دور از هرگونه انگ و تبعیض و با هزینه منطقی باشد و مشارکت جوانان در کلیه روندهای برنامه‌ریزی، اجرایی و نظارتی آن لحاظ شده باشد و حمایت اجتماعی مناسبی از آن در سطح خانواده، مدارس، محل‌های تجمع جوانان و سایر محیط‌های اجتماعی صورت بگیرد.
آخرین نکته‌ای که باید به آن اشاره داشت، اهمیت گروه‌های در معرض بیشترین خطر در برنامه‌ریزی برای سلامت جوانان است. بسیاری از متخصصین معتقد هستند بدون در نظر داشتن و تمرکز ویژه خدمات بر این گروه، میزان اثربخشی برنامه‌ها به شکل قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند. این گروه قاعدتاً در بسیاری از موارد و به‌دلیل موانع اجتماعی و فرهنگی خاص خود و تمایل مراجعه به مراکز ندارند که گذشته از ویژگی‌های روانشناختی آنها به‌دلیل هراس آنها از انگ و تبعیضی که ممکن است ارائه خدمات برای آنها به‌همراه داشته باشد، نیز هست. علاوه بر این ارائه‌دهندگان خدمات در مراکز بهداشتی درمانی نیز ترجیح می‌دهند مراجعین آنها تا سر‌حد امکان کمتر به‌این گروه تعلق داشته باشند چون آنها را در بسیاری موارد مشکل‌ساز و دردسر می‌دانند
سالهاست که برنامه‌های مختلفی در حوزه پیشگیری از اچ‌ای‌وی در سطح کشور به اجرا در‌آمده است که تعداد قابل توجهی از آنها در سطح منطقه و جهان از الگوهای شناخته شده و موفق محسوب می‌شوند. در حوزه ارائه خدمات به جوانان نیز تلاش‌های ارائه شده شایان تقدیر است ولی به‌نظر می‌رسد فعالیتهای مختلف و فراگیرتری را در آینده بتوان اعمال کرد که به‌نظر می‌رسد اهتمام آن در سطح سیاستگذاران و مسئولان آموزشی و بهداشتی نیز وجود دارد که البته همچنان که ذکر شد نیازمند همدلی، همراهی و همکاری سایر گروه‌های اجتماعی، سازمان‌های مردم نهاد و دستگاه‌های اجرایی است.